พลังสาธารณะ กับการจัดการปัญหาลุ่มน้ำ

ตัวอย่างสภาพปัญหาลุ่มน้ำ

ผลจากการดำเนินการ จากการทำให้ กลุ่มคนต่าง ๆ ซึ่งเป็นผู้ใช้ประโยชน์โดยตรงจากแม่น้ำ ลุกขึ้นมาเป็นเจ้าของปัญหาและร่วมกันหาแนวทางแก้ไข โดยใช้ข้อมูลความรู้ ทำให้เกิดการมีส่วนร่วมไม่ว่าจะเป็นการร่วมกันกำหนดปัญหา และหาทางออก ทำให้ความขัดแย้งที่เกิดขึ้นเนื่องจากการใช้ทรัพยากรบรรเทาเบาบางลง “คนทำนาที่ท่างามไม่ต้องแย่งน้ำกัน เมื่อเกิดข้อตกลงร่วมกัน” “ที่บ้านสร้าง กลุ่มปลากระชัง กลุ่มนา และโรงงาน ที่ต่างก็กล่าวหาซึ่งกันและกันว่าเป็นสาเหตุของปัญหาน้ำเน่าเสียในแม่น้ำ คลายความขัดแย้งกัน เมื่อเกิดการพูดคุยและแลกเปลี่ยนข้อมูลหาข้อเท็จจริงร่วมกัน” “ในพื้นที่ตำบลท่างาม เกิดข้อตกลงร่วมในการจัดการน้ำและนำเสนอ/ผลักดันให้อยู่ในแผนขององค์กรปกครองท้องถิ่น ” “เกิดการทำงานร่วมกันของกลุ่มผู้ใช้ประโยชน์ หน่วยงานที่เกี่ยวข้อง เช่น สำนักงานทรัพยากรน้ำภาค 6 ลุ่มน้ำตะวันออก และอนุกรรมการลุ่มน้ำบางปะกง – ปราจีนบุรี และโตนเลสาป”

แม่น้ำลี้ จ.ลำพูน แม่น้ำลี้ เป็นแม่น้ำสายเดียวที่มีทั้งต้นน้ำและปลายน้ำอยู่ในจังหวัดลำพูน โดยมีต้นน้ำอยู่ที่ดอยสบเทิม บ้านหนองหลัก อ.ทุ่งหัวช้าง และปลายน้ำหรือสบลี้ที่แม่ลี้จรดแม่น้ำปิงที่บ้านวังสะแกง กิ่งอ.เวียงหนองล่อง ตลอดสายน้ำลี้ 180 กิโลเมตร ครอบคลุมพื้นที่ทางการเกษตร 6 อำเภอคือ อ.ทุ่งหัวช้าง, อ.ลี้, อ.บ้านโฮ่ง, อ.เวียงหนองล่องและพื้นที่บางส่วนของ อ.แม่ทา และ อ.ป่าซาง

สภาพปัญหา ในปัจจุบันแม่น้ำลี้มีปัญหา “น้ำแล้ง หนี้เพิ่ม ป่าลด” เพราะทรัพยากรป่าไม้ถูกทำลาย การแก้ปัญหาด้วยวิธีการสมัยใหม่ โดยระบบและวิธีการของภาครัฐ อาทิ การสร้างเขื่อนขนาดเล็ก การทำฝายกั้นน้ำคอนกรีตแทนฝายไม้ การขุดลอกทรายจากแม่น้ำ อย่างละเลยวิถีแห่งภูมิปัญญาท้องถิ่น

ผลจากการดำเนินการ การริเริ่มและรื้อฟื้นประเพณีแห่ช้างเผือกตลอดสายน้ำลี้ นอกจากจะเป็นการฟื้นฟู และสืบสานประเพณีการแห่ช้างเผือกซึ่งขาดหายไปนานหลายสิบปีแล้ว ยังเป็นการใช้คุณค่าแห่งภูมิปัญญาท้องถิ่นปลุกจิตสำนึก “คนลำพูน” จน เกิดการจัดตั้ง คณะทำงานพัฒนาแม่น้ำลี้ภาคประชาชนร่วมมือกัน แก้ไขปัญหาแม่น้ำลี้ อย่างจริงจัง เป็นระบบ อย่างยั่งยืน ด้วยพลังประชาชน

แม่น้ำเลย จ.เลย แม่น้ำเลยมีต้นกำเนิดจากเขาก๊อกซาก ในเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าภูหลวง ที่ระดับความสูงประมาณ 1,500 เมตรเหนือระดับน้ำทะเล เป็นแม่น้ำสายหลักของจังหวัดเลย รวมระยะทางประมาณ 321 กิโลเมตร มีพื้นที่ลุ่มน้ำประมาณ 4,010 ตารางกิโลเมตร เป็นสายเลือดใหญ่ของชาวเลย 4 อำเภอ คือ ภูหลวง วังสะพุง เมือง และเชียงคาน มีประชาชนกว่า 14,000 ครัวเรือน มากกว่า 60,000 คน ตั้งบ้านเรือนอยู่ริมแม่น้ำเลย มีวัด โรงเรียน ศาลเจ้าพ่อ ดอนปู่ตา มีวัฒนธรรมท้องถิ่น รูปแบบการทำมาหากิน เครื่องมือจับสัตว์น้ำ ความเชื่อ วัฒนธรรม และอื่นๆ จำนวนมาก ที่ก่อเกิดมาจากแม่น้ำเลยสายนี้

สภาพปัญหา มีคนบางกลุ่มที่ไม่ใส่ใจใยดี ต่อความเป็นอยู่ของแม่น้ำเลย ทิ้งขยะ ปล่อยน้ำเสีย ทั้งโดยอ้อม และโดยตรง ทั้งโดยเจตนา และโดยไม่เจตนา รุมทึ้งเอาประโยชน์จากแม่น้ำ ไม่ว่าจะเป็นการดูดทราย การสูบน้ำไปใช้ในการผลิต ผ่านวาทะ “การใช้ประโยชน์และการพัฒนา” จนเกิดน้ำท่วมเมืองเลยในปี 2545 ที่เห็นว่าต้อง “จัดการ” กับแม่น้ำเลย ด้วยการสร้างเขื่อน กั้นฝาย ขุดลอก โดยคิดว่า “น่าจะ” ทำให้น้ำหยุดท่วมอย่างยั่งยืน แต่กลับทำให้เกิดปัญหา เช่น เขื่อนหินทิ้งที่ทำให้ระบบนิเวศเปลี่ยนไป คือ ทำให้น้ำหน้าเขื่อนลึก สัตว์น้ำลดลง พฤติกรรมการจับสัตว์น้ำของชาวบ้านก็เปลี่ยนไป ผู้สูงอายุ และผู้หญิง ไม่สามารถหากินได้ พื้นที่ปลูกผักริมน้ำในฤดูแล้งถูกน้ำท่วม ทรายที่ชาวบ้านเคยนำไปก่อสร้างได้อย่างอิสระหายไป ต้องซื้อจากร้านวัสดุก่อสร้างแทน นอกจากนี้ยังมีผลกระทบจากอุบัติเหตุเด็กจมน้ำมากขึ้น

ปฏิบัติการโครงการชีวิตสาธารณะ-ท้องถิ่นน่าอยู่ จังหวัดเลย กระตุ้นให้ผู้คนในภาคส่วนต่างๆ ของจังหวัดเลย ออกมาสนใจ มีส่วนร่วม เอาธุระ กับการแก้ปัญหาที่เกิดขึ้นภายในท้องถิ่นตนเอง ได้อาศัยสื่อวิทยุชุมชน กระบวนการสาธารณะ และภาคีพันธมิตร เครือข่ายประชาสังคม และการดำเนินกิจกรรมต่างๆ เป็นหัวใจหลักในการสร้างความตระหนัก และการมีส่วนร่วมให้เกิดขึ้น

ผลจากการดำเนินการ จากการดำเนินการในหลายด้านหลายมิติ ก่อให้เกิดการพยายามจัดดำเนินการกลไก การเฝ้าระวัง ดูแล รักษา คุณภาพของแม่น้ำหมัน แม่น้ำเลย การเคลื่อนงานด้านป่าชุมชน การอนุรักษ์ฟื้นฟู การรณรงค์ เรื่องแม่น้ำ การระดมทุน การทำกลุ่มออมทรัพย์ ฯลฯ

คลองกะแดะ จ.สุราษฏร์ธานี

สภาพปัญหา วันนี้ลุ่มน้ำสายต่างๆ ใน จ.สุราษฎร์ฯ อยู่ในภาวะวิกฤตมีทั้งขยะ น้ำเสีย น้ำเน่า น้ำแล้ง ช็อตปลา และใช้ยาเบื่อปลา ทำให้ปลาเป็นหมันและสูญพันธุ์

ปฏิบัติการโครงการชีวิตสาธารณะ-ท้องถิ่นน่าอยู่จ.สุราษฎร์ฯ กำหนดรูปธรรมการทำงานที่ คลองกะแดะ อ.กาญจนดิษฐ์ โดยมีพื้นที่งานโครงการเฉพาะในช่วงสั้นๆ ของคลองกะแดะ จาก ต.กรุดถึงปากน้ำกระแดะ ซึ่งเป็นช่วงลำคลองที่สำคัญ เพราะไหลผ่านชุมชนที่หนาแน่น แต่ที่น่าสนใจคือ ในความยาวประมาณ 20 กิโลเมตรของคลองสายน้ำนี้มีเขื่อนถึง 5 เขื่อน เป็นเขื่อนกักน้ำ 3 เขื่อน และเขื่อนน้ำล้นกับเขื่อนใหญ่ อีกประเภทละ 1 เขื่อน ซึ่งมีการปิด-ปล่อยน้ำ อย่างไม่สอดคล้องกับความต้องการของประชาชน จากสภาพปัญหาดังกล่าว ภาคประชาชนจึงรวมตัวกัน ค้นหาวิธีการแก้ปัญหาด้วยกระบวนการมีส่วนร่วม อย่างคำนึงถึงวิถีวัฒนธรรมและศาสนา เช่น การกำหนดเขตอภัยทานหรือวังปลา ใช้หลักเมตตา สร้างและรักษาชีวิตสัตว์น้ำ เพื่อฟื้นคืนความอุดมสมบูรณ์ของแหล่งน้ำ ทั้งยังมีการกำหนดกิจกรรมต่างๆ รวมทั้งการจัดงานวันสิ่งแวดล้อมโลก เพื่อสร้างความรู้ ความเข้าใจในปัญหาและกระตุ้นจิตสำนึกความมีส่วนร่วม ทั้งจากภาคประชาชน ภาครัฐ และภาคธุรกิจ นอกจากนี้ในการทำงานยังได้เชื่อมโยง ต่อยอดกับกระบวนการอนุรักษ์แหล่งน้ำที่คลองยัน อ.คีรีรัฐ และที่คลองคราม อ.ดอนสักด้วย