ตัวเมืองประจวบคิรีขันธ์ตั้งอยู่บนชายหาดอ่าวมะนาว อ่าวน้อย และอ่าวประจวบฯ มีชายหาดและน้ำทะเลใสสะอาด อ่าวโค้งยาวตลอดแนว 8 กิโลเมตร นักท่องเที่ยวส่วนใหญ่ไม่นิยมเล่นน้ำ แต่จะเดินเล่นชายหาดในเวลาเย็น
เขาสามร้อยยอดเป็นชื่อเดิม ได้มาจากนิทานพื้นเมืองเรื่องตาม่องล่าย ด้วยกายภาพของแผ่นดินทำให้มีแหล่งท่องเที่ยวสุดคลาสสิคจำนวนมาก อาทิ หาดหัวหิน สวนสนประดิพัทธ์ หาดเขาเต่า หาดเขาตะเกียบ วนอุทยานปราณบุรี ถ้ำพระยานคร จุดชมวิวเขาแดง บึงบัวสามร้อยยอด หาดสามพระยา เกาะจาน เกาะท้ายทรีย์ หาดบ้านกรูด เกาะทะลุ เขาล้อมหมวก วัดทางสาย ถ้ำพระนอนวัดอ่าวน้อย สถานีรถไฟหัวหิน น้ำตกป่าละอู น้ำตกห้วยยาง หาดทับสะแก อุทยานราชภักดิ์ อุทยานแห่งชาติกุยบุรี พิพิธภัณฑ์สัตว์น้ำหว้ากอ ฯลฯ
ภูมิศาสตร์เกาะหลัก
เกาะหลักมีจุดเด่นทางภูมิศาสตร์ เป็นจุดเทียบระดับน้ำทะเลที่คนไทยคุ้นชื่อ โดยน้อยคนนักที่รู้ว่าเกาะแห่งนี้อยู่ที่อ่าวประจวบคิรีขันธ์
ระดับน้ำทะเลปานกลาง (Mean Sea-Level) เป็นค่าการวัดระดับน้ำทะเลขึ้นสูงสุดและลงต่ำสุดของแต่ละวันในช่วงระยะเวลาที่กำหนด นำค่ามาเฉลี่ยเป็นระดับน้ำทะเลปานกลาง สำหรับระยะเวลาที่ทำการรังวัดโดยทั่วไปจะต้องวัดเป็นเวลา 19 ปี ตามวัฏจักรของน้ำ ระดับน้ำทะเลปานกลางของแต่ละบริเวณทั่วโลกอาจจะมีความสูงไม่เท่ากัน
กรมอุทกศาสตร์กองทัพเรือได้สร้างสถานีตรวจวัดระดับน้ำแห่งแรกขึ้นที่เกาะหลัก ในปี พ.ศ. 2453 ทำการวัดอย่างต่อเนื่องแล้วนำมาหาค่าเฉลี่ยทุก 5 ปี เพื่อใช้เป็นค่าระดับน้ำทะเลปานกลาง จากนั้นกรมแผนที่ทหารทำการถ่ายระดับจากสถานีเกาะหลักไปตามโครงข่ายหมุดหลักฐานจนครอบคลุมทั้งประเทศ สามารถนำไปใช้ประโยชน์ในการเปรียบเทียบระดับความสูงต่ำของภูมิประเทศ เป็นพิกัดอ้างอิงทางดิ่งในงานสำรวจ ก่อสร้างและงานทั่วไป
ยุทธการที่กิ่วคอดแคบ
พ.ศ. 2302 พระเจ้าอลองพญาได้ยกทัพลงมาทางใต้ เข้ายึดเมืองทวาย เมืองมะริด และเมืองตะนาวศรี ใช้เส้นทางข้ามคาบสมุทรเดินทัพผ่านช่องสิงขรมายังฝั่งทะเลอ่าวไทยที่บริเวณอ่าวหว้าขาว แต่ถูกกองกำลังอาทมาตชาววิเศษชัยชาญ 400 คน โดยการนำของขุนรองปลัดชู เข้าซุ่มโจมตีสร้างความเสียหายแก่กองทัพพม่าหลายครั้งหลายครา
พ.ศ. 2484 ช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 วันเวลาเดียวกับการถล่มเพิร์ลฮาเบอร์ เรือรบญี่ปุ่นที่ลอยลำอยู่ในอ่าวไทยได้ส่งพลขึ้นบกที่สมุทรปราการ ประจวบคิรีขันธ์ และชุมพร ทำการควบคุมเส้นทางยุทธศาสตร์ ลำเลียงกำลังพลพร้อมเสบียงอาหาร เชื่อมต่อไปยังฝั่งเมืองมะริดในประเทศพม่า รวมทั้งมลายู สิงคโปร์ ดินแดนเมืองขึ้นของอังกฤษ
กองบินน้อยที่ 5 และกำลังยุวชนทหารที่ประจวบคิรีขันธ์ได้ต่อสู้ต้านทานกองทัพที่ 25 ของญี่ปุนอย่างดุเดือด จนกระทั่งได้รับคำสั่งหยุดยิง เนื่องจากมีการลงนามเป็นพันธมิตรกัน
ประวัติศาสตร์บ้านหว้ากอ
เมื่อวันที่ 18 สิงหาคม พ.ศ. 2411 ปรากฏการณ์สุริยุปราคา ที่บ้านหว้ากอได้ยืนยันพระอัจฉริยภาพของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เนื่องด้วยทรงคำนวณไว้อย่างแม่นยำเป็นการล่วงหน้าถึง 2 ปี ทั้งเสด็จไปทอดพระเนตรสุริยุปราคาร่วมกับราชอาคันตุกะ จนทำให้ประชาคมดาราศาสตร์สากลเรียกสุริยุปราคาในครั้งนั้นว่า “King of Siam’s eclipse”
ชุมชนโบราณบ้านวังด้วน
สถาบันวิจัยแห่งชาติฝรั่งเศส มหาวิทยาลัยศิลปากรและสถาบันถิ่นฐานไทย ได้ศึกษาที่บริเวณสถานีรถไฟบ้านวังด้วน ต.ห้วยทราย อ.เมือง มีหลักฐานทางโบราณคดีกระจายตัวตามเนินต่างๆที่เคยเป็นขอบชายฝั่งชะวากทะเลในอดีต
ชั้นล่างเป็นภาชนะดินเผาแบบเนื้อหยาบ มีลายเชือกทาบและขวานหินขัด ส่วนชั้นบนมีภาชนะดินเผาแบบเนื้อละเอียด และเครื่องเคลือบจีน แสดงให้เห็นว่าที่นี่มีการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์ในอดีตมาก่อนสมัยประวัติศาสตร์ตอนปลาย.
ส.ว.พลเดช ปิ่นประทีป / 20 กุมภาพันธ์ 2566
